κατάλογος

Πίνακας, καταγραφή, απαρίθμηση μιας κατηγορίας αντικειμένων, σύμφωνα με καθορισμένη σειρά, συνήθως αλφαβητική. Ο όρος κ. στην κλασική αρχαιότητα σήμαινε ακριβώς μια κατάσταση αντικειμένων ή προσώπων που είχε συνταχθεί με βάση μια συγκεκριμένη επιλογή. Οι αρχαίοι γραμματικοί ονόμαζαν κ. την απαρίθμηση των πλοίων και των στρατευμάτων των Αχαιών, τα οποία κατέγραψε ο Όμηρος στην Ιλιάδα· ο Θουκυδίδης ονόμασε κ. το μητρώο των πολιτών, οι οποίοι ήταν καταγεγραμμένοι για να υπηρετήσουν ως οπλίτες σε περίπτωση πολέμου· ο Ξενοφών χρησιμοποίησε την έκφραση «οι του καταλόγου» για να υποδηλώσει την τάξη των πλουσιότερων και ισχυρότερων πολιτών. Πλέον ο όρος χρησιμοποιείται κυρίως για να υποδηλώσει την ταξινόμηση, συνήθως αλφαβητική, των έργων τέχνης που υπάρχουν σε ένα μουσείο, μια ιδιωτική συλλογή, μια έκθεση ή ένα κατάστημα δημοπρασιών, τον συστηματικό και περιγραφικό πίνακα συλλογών διαφόρων αντικειμένων (γραμματοσήμων, μεταλλίων, νομισμάτων, πολύτιμων λίθων κ.ά.) που έχουν κάποια αξία ή τέλος τον πίνακα, ο οποίος συντάσσεται σύμφωνα με ακριβή κριτήρια, των έργων που ανήκουν σε μια δημόσια, ημιδημόσια ή ιδιωτική βιβλιοθήκη. Στον τομέα της τέχνης, η ανάγκη να καταγράφονται σε κ. οι πίνακες, τα αγάλματα, τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών ή οποιαδήποτε συλλογή αντικειμένων κάποιας αξίας έγινε αισθητή, όταν αυτές οι συλλογές άρχισαν να παρουσιάζουν ενδιαφέρον στο πεδίο της μελέτης και της έρευνας. Είναι συνεπώς φανερή η διαφορά μεταξύ κ. και ευρετηρίου, δηλαδή κατάστιχου που ενημερώνεται για διοικητικούς και λογιστικούς σκοπούς, χωρίς μέριμνα για ταξινόμηση. O πρώτος κ. τέχνης εμφανίστηκε στο Παρίσι το 1611 και ήταν ένας πίνακας μεταλλίων και άλλων αρχαιοτήτων. Το 1666 ο αβάς Ντε Μερόλ δημοσίευσε, με την ονομασία κ., τον πίνακα των συλλογών με λιθογραφίες, τον οποίο είχε αποκτήσει η βασιλική πινακοθήκη. Από τότε στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες και αλλού δημιουργήθηκε μια σειρά από κ. πινάκων, μεταλλίων και αντικειμένων τέχνης. Συντεταγμένοι με φροντίδα, αποτελούσαν συχνά ολόκληρους τόμους που περιείχαν βιογραφίες καλλιτεχνών ή ιστορικές πληροφορίες, γνώμες ή κριτικές, που αποτέλεσαν αργότερα πολύτιμες πηγές πληροφοριών για τους μελετητές. Ήταν τα πρώτα δείγματα ολοκληρωμένων κ. όπως τους εννοούμε σήμερα, με την ύπαρξη δηλαδή δίπλα στον πίνακα των έργων μιας περιγραφής που συνοδεύεται από επεξηγήσεις και σχόλια. Σήμερα οι κ. μουσείων, πινακοθηκών ή εκθέσεων έχουν φτάσει σε υψηλά ποιοτικά επίπεδα. Πραγματικά έργα τέχνης είναι οι κ. πωλήσεων· εμπλουτισμένοι με εικονογραφήσεις, συχνά με εισαγωγές έγκυρων κριτικών, έχουν επιβληθεί στην εκτίμηση του κοινού από τότε που o πρώτος κ. αυτού του τύπου εμφανίστηκε στη Μεγάλη Βρετανία, στα τέλη του 19ου αι., με πρωτοβουλία ενός ομίλου καλλιτεχνών με την ευκαιρία μιας έκθεσης. Στον τομέα των βιβλιοθηκών φαίνεται ακόμη καθαρότερα η διαφορά μεταξύ κ. και ευρετηρίου (καταχώρησης εισόδου με χρονολογική σειρά) και η διαφορά μεταξύ κ. και βιβλιογραφίας (συστηματικής καταγραφής ορισμένης κατηγορίας έργων). H ανάγκη να καταγράφονται σε κ. οι συλλογές βιβλίων διαπιστώθηκε κατά τη συγκρότησή τους και πολύ περισσότερο όταν οι βιβλιοθήκες άρχισαν να ανοίγουν για το κοινό. Ακόμη και στην αρχαιότητα οι βιβλιοθήκες είχαν τους κ. τους. Μάλιστα από ορισμένους σώζονται αποσπάσματα, ενώ άλλοι αναφέρονται απλώς στα κείμενα σύγχρονων ή μεταγενέστερων συγγραφέων. Είναι βέβαιο ότι κ. υπήρχαν στις βιβλιοθήκες της Νινευί, της Βαβυλώνας, των Αθηνών, των Θηβών, της Καρχηδόνας, της Ρώμης και της Αλεξάνδρειας (φαίνεται μάλιστα πως o κ. της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, που συντάχθηκε από τον Καλλίμαχο –διαφορετικός από τους άλλους του αλφαβητικού τύπου– ήταν ήδη μεθοδικός). Περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν για τους κ. του Μεσαίωνα, προπάντων για εκείνους που ανήκουν στις μεγάλες μοναστηριακές συλλογές (Κλινί, Φούλντα, Μπόμπιο, Νονάντολα, Μοντεκασίνο, Ζανκτ Γκάλεν κ.ά.). Μολονότι ελάχιστα αποσπάσματα αυτών των κ. έφτασαν έως εμάς, είναι βέβαιο ότι γενικά, αν και παρουσιάζουν τα έργα κατανεμημένα ανάλογα με την ύλη τους, αυτοί οι κ. –όπως επίσης εκείνοι των πριγκιπικών συλλογών– διαφέρουν ελάχιστα από μια απλή καταγραφή έργων. Με τον ουμανισμό και τις πολιτιστικές απαιτήσεις που μεγάλωναν διαρκώς, οι κ. απέκτησαν μεγαλύτερη συστηματικότητα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο κ. του Βατικανού, που, συντεταγμένος από τον Πλατίνα το 1481, παρουσιάζει ακόμα και αλφαβητικό πίνακα των συγγραφέων. Η εφεύρεση της τυπογραφίας είχε συνέπεια τη διάδοση των κ., τους οποίους οι τυπογράφοι-βιβλιοπώλες τύπωναν για εμπορικούς σκοπούς με την ευκαιρία των μεγάλων εκθέσεων βιβλίου της Λειψίας και της Φρανκφούρτης. Την αρχή έκανε ο Μανούτιος με έναν κ. των ελληνικών βιβλίων που είχαν τυπωθεί στο τυπογραφείο του (1498), ο οποίος προσέφερε το πρώτο σοβαρό δείγμα ταξινόμησης. Τον Μανούτιο μιμήθηκαν ο Ετιέν, ο Πλαντέν και άλλοι διάσημοι τυπογράφοι-εκδότες. Τέτοιοι κ. βιβλιοπωλών, εκτός από την τεράστια σπουδαιότητά τους για την ιστορία του πολιτισμού, άσκησαν αναμφισβήτητη επίδραση και στην καταγραφή των αποκτημάτων των βιβλιοθηκών. Ωστόσο, για πολύ καιρό ακόμη η καταγραφή σε κ. συνέχισε να ακολουθεί διαφορετικά κριτήρια, κανόνες μάλλον εμπειρικούς και προσωπικούς. Η εγγραφή σε κ. απέκτησε τον επιστημονικό της χαρακτήρα τον 19o αι. με τους 91 σχετικούς κανόνες, την έγκριση των οποίων εξασφάλισε ο Αντόνιο Πανίτσι (1839) για τη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου. Το 1908, ξεκινώντας ακριβώς από τον κώδικα κανόνων του Πανίτσι, ο Αμερικανικός Σύνδεσμος Βιβλιοθηκαρίων, σε συνεννόηση με τον Αγγλικό Σύνδεσμο, προετοίμασε ένα κώδικα κανόνων, που θα χρησίμευε ως πρότυπο στις άλλες χώρες. Αργότερα, σε όλες τις βιβλιοθήκες του κόσμου, οι κ. αποτέλεσαν την αναγκαία βάση για οποιαδήποτε έρευνα. Γενικά επικράτησαν παντού οι κ. σε καρτέλες, σε αντίθεση με τους παλιούς κ. σε τόμο. Με βάση αυτό το σύστημα, οι καρτέλες περιέχονται σε μεταλλικά κιβωτίδια ή κλείνονται σε ειδικά τομίδια, τα οποία, ενώ διευκολύνουν τον αναγνώστη, επιτρέπουν συγχρόνως στον βιβλιοθηκάριο να κάνει τις αναγκαίες προσθήκες, διορθώσεις και ενημερώσεις. Σήμερα, στις περισσότερες βιβλιοθήκες το σύστημα των κ. σε καρτέλες έχει αντικατασταθεί από ηλεκτρονικούς κ., στους οποίους η καταχώρηση από τους βιβλιοθηκάριους και η αναζήτηση από τους αναγνώστες γίνονται μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μια ειδική κατηγορία κ., που υπόκεινται σε ιδιαίτερους κανόνες και χρειάζονται την εργασία ειδικευμένου προσωπικού απαιτούν τα χειρόγραφα, τα αρχέτυπα και τα σπάνια βιβλία. Αποδελτίωση απαιτείται ιδιαίτερα για τους κ. λιθογραφιών, γεωγραφικών χαρτών, μουσικών έργων κ.ά. Για τα έντυπα γενικά υπάρχουν, εκτός από τον τοπογραφικό κ., αλφαβητικοί και θεματικοί κ. αλφαβητικοί κ. κατά συγγραφείς. Σε αυτούς τα έργα καταγράφονται και ταξινομούνται αλφαβητικά, σύμφωνα με το επώνυμο του συγγραφέα (ή την πρώτη λέξη του τίτλου, αν το έργο είναι ανώνυμο) ή την ονομασία του οργανισμού που εξέδωσε το έργο. Ο αλφαβητικός κ. είναι το βασικό κλειδί για κάθε βιβλιοθήκη και, ειδικά στην περίπτωση των μεγάλων εθνικών βιβλιοθηκών, είναι από τις κύριες πηγές βιβλιογραφικών πληροφοριών. Η εκτύπωση των μεγάλων κ. επιτρέπει την κυκλοφορία τους και τη χρησιμοποίησή τους και έξω από τις βιβλιοθήκες. Έχουν τυπωθεί οι κ. του Βρετανικού Μουσείου, της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού και της βιβλιοθήκης του Κογκρέσου στην Ουάσινγκτον. δεκαδική ταξινόμηση. Την ταξινόμηση αυτή επινόησε o Μέλβιλ Ντιούι, βιβλιοθηκάριος στο Όλμπανι, στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, επιδιώκοντας αρχικά την ουσιαστική ταξινόμηση των βιβλίων, τα οποία στις αμερικανικές βιβλιοθήκες είναι καταταγμένα ανά ενότητες περιεχόμενου. Λόγω της συνήθειας να επισκέπεται ο ενδιαφερόμενος ελεύθερα τα ράφια, οι υπομνήσεις του δεκαδικού συστήματος, εύκολες στην εκμάθηση και στην απομνημόνευση, επέτρεπαν στους μελετητές να βρίσκουν μόνοι τους όλα τα βιβλία που σχετίζονταν με ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Αλλά το 1895 o Ανρί Λα Φοντέν και ο Πολ Οτλέ, με τη βοήθεια της βελγικής κυβέρνησης, ίδρυσαν το Διεθνές Ινστιτούτο Βιβλιογραφίας, με σκοπό την έκδοση μιας γενικής βιβλιογραφικής συλλογής με καρτέλες, ταξινομημένης με το σύστημα Ντιούι. Υποβλήθηκε επίσης η πρόταση να περιέχουν όλες οι βιβλιογραφικές συλλογές (ειδικά οι κ. του βιβλιεμπορίου, οι εθνικές περιοδικές βιβλιογραφίες κ.ά.) τα θέματα σύμφωνα με το δεκαδικό σύστημα. Η πρόταση αυτή, η οποία έδωσε αφορμή σε πολεμική και σε άλλες προτάσεις, δημιούργησε ένα ζήτημα που δεν μπόρεσε να βρει την οριστική λύση του. Το δεκαδικό σύστημα ωστόσο, έστω και με νέες τροποποιήσεις, εφαρμόστηκε σε μεγάλη κλίμακα και αποδείχθηκε πολύ χρήσιμο στην περίπτωση των τεχνικών, επιστημονικών και ειδικών βιβλιοθηκών. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, οι ανθρώπινες γνώσεις διαιρούνται σε εννέα τομείς, αριθμημένους κατά την εξής σειρά: φιλοσοφία, θεολογία, κοινωνιολογία, φιλολογία, φυσικές επιστήμες, εφαρμοσμένες επιστήμες, καλές τέχνες, λογοτεχνία και ιστορία. Κάθενας από τους τομείς αυτούς περιλαμβάνει εννέα ειδικές διαιρέσεις, με αρίθμηση από το 1 έως το 9 και κάθε διαίρεση εννέα τμήματα. Οι τρεις αριθμοί, που δείχνουν αντιστοίχως την τάξη, τη διαίρεση και το τμήμα, δίνουν τον αριθμό της γενικής ταξινόμησης. To μηδέν χρησιμοποιείται πάντα για να ακυρώνει μια υποδιαίρεση, υποδεικνύοντας έτσι τα γενικά έργα της αμέσως ανώτερης διαίρεσης. Η απεριόριστη δυνατότητα επέκτασης αυτού του συστήματος συνετέλεσε στην υιοθέτησή του από πάρα πολλές αμερικανικές βιβλιοθήκες και στη διάδοσή του στην Ευρώπη χάρη στο Διεθνές Ινστιτούτο Βιβλιογραφίας των Βρυξελλών, το οποίο όμως επέφερε στο αρχικό σύστημα σημαντικές τροποποιήσεις. κ. κατά περιεχόμενο. Οι κ. αυτοί αποσκοπούν στο να βοηθήσουν τον μελετητή στην αναζήτηση των έργων που υπάρχουν σε μια βιβλιοθήκη σχετικά με ένα ορισμένο θέμα. Είναι δύο τύπων: συστηματικοί και θεματικοί. Οι τελευταίοι, αρκετά εύκολοι στη χρήση τους, είναι συγκροτημένοι αλφαβητικά, σύμφωνα με τα θέματα ή τα ζητήματα που πραγματεύονται τα βιβλία. Αυτός o τύπος κ. είναι χρησιμότατος σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες με συλλογές όλων των τύπων και οπωσδήποτε σε κάθε γενική βιβλιοθήκη. συλλογικοί κ. Οι κ. των βιβλίων ή των περιοδικών που υπάρχουν στις βιβλιοθήκες μιας συγκεκριμένης χώρας (για παράδειγμα, συλλογικός κ. των περιοδικών που υπήρχαν στις γαλλικές βιβλιοθήκες το 1939) και πραγματεύονται συγκεκριμένα θέματα (για παράδειγμα, συλλογικός κ. των σλαβικών περιοδικών με κυριλλικούς χαρακτήρες). Πολλές χώρες καταρτίζουν συλλογικούς κ. από το 1939. Το 1974 η ΟΥΝΕΣΚΟ έθεσε τα θεμέλια και προετοίμασε τα μέσα για τη σύνταξη ενός ευρωπαϊκού συλλογικού κ., στον οποίο προβλέπεται να προστεθούν και οι κ. των άλλων ηπείρων. Σήμερα γίνεται μια προσπάθεια για την εκτύπωση των σημαντικότερων κ., κάτι που επιτρέπει την πρόσβαση σε αυτούς χωρίς υποχρεωτική επίσκεψη στις βιβλιοθήκες· η Διεθνής Ομοσπονδία ΣυλλόγωνΒιβλιοθηκαρίων (FLAB) μελετά τα μέσα για να επιτύχει ομοιομορφία εγγραφής σε κ. σε διεθνές επίπεδο. συστηματικοί κ. Οι κ. αυτοί προϋποθέτουν ένα βιβλιογραφικό σύστημα, δηλαδή μια ορθολογική ταξινόμηση που τείνει να κατατάξει τα βιβλία σε καθορισμένες τάξεις και υποτάξεις, σύμφωνα με τα θέματα που περιέχουν. Τα βιβλιογραφικά συστήματα διαιρούνται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: φιλοσοφικά συστήματα και εμπειρικά συστήματα. Τα πρώτα, ξεπερασμένα πια και σε αχρηστία, τείνουν να κατατάξουν τα βιβλία σύμφωνα με τη μεταφυσική ταξινόμηση των επιστημών· τα δεύτερα, αντίθετα, αρκούνται σε τεχνητές αλλά πρακτικές κατατάξεις. Ένα από τα παλαιότερα τέτοια συστήματα, που συνηθίζεται ακόμη στο βιβλιεμπόριο καθώς και σε ορισμένες μεγάλες γαλλικές βιβλιοθήκες, φέρει το όνομα του Μπρινέ (ο οποίος το επινόησε) και βασίζεται στη διαίρεση των γνώσεων σε πέντε τομείς (θεολογία, νομικά, θετικές επιστήμες και τέχνες, λογοτεχνία, ιστορία) με ποικίλες διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις. Αξίζει επίσης να μνημονευτεί το σύστημα του Λεό Κροζέ, που περιλαμβάνει δέκα κατηγορίες, οι οποίες διαθέτουν πολλές υποδιαιρέσεις. Όμως τα δύο συστήματα που εφαρμόζονται περισσότερο είναι το δεκαδικό και της βιβλιοθήκης του Κογκρέσου. κ. αστέρων. Πίνακες των αστέρων, όπου δηλώνονται παράπλευρα οι αντίστοιχες ουράνιες συντεταγμένες, το μέγεθος, η φασματική τάξη και η ιδιαίτερη κίνηση κάθε αστέρα. Ο παλαιότερος και πιο ονομαστός είναι η Μεγίστη, την οποία συνέταξε ο Κλαύδιος Πτολεμαίος το 150 μ.Χ. και αναφέρονταν 1.025 αστέρες. Από τους σύγχρονους, οι πληρέστεροι είναι οι Durchmusterung – από τους οποίους πάλι οι BonnerDurchmusterung des nördlichen Ηimels, όπου έχουν καταγραφεί 450.000 αστέρες του βόρειου ημισφαίριου έως το μέγεθος 9,5. Σημαντικοί είναι επίσης ο Harvard Durchmusterung και ο Postdamer Durchmusterung, που καταγράφουν αντιστοίχως τους αστέρες έως τα φωτογραφικά μεγέθη 6,5 και 7,5. Άλλος κατάλογος αστέρων είναι ο Henry Draper Catalogue, που αναφέρει τους φασματικούς τύπους 225.300 αστέρων σε 9 τόμους. Αξιόλογοι κ. αστέρων είναι επίσης οι σχετικοί με τους μεταβλητούς αστέρες. Ορισμένες βιβλιοθήκες, όπως για παράδειγμα η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, έχουν τυπώσει και επιτρέπουν την κυκλοφορία των καταλόγων τους και έξω από τον χώρο τους? στη φωτογραφία το κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας στο Παρίσι (φωτ. ΑΠΕ). Σήμερα, στις περισσότερες βιβλιοθήκες το σύστημα των καταλόγων έχει αντικατασταθεί από ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων, όπου η καταχώρηση από τους βιβλιοθηκονόμους και η αναζήτηση από τους αναγνώστες γίνονται μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

ο (AM κατάλογος)

1. η αναγραφή ονομάτων προσώπων ή πραγμάτων κατά σειρά

2. ο πίνακας, η κατάσταση που περιέχει τα ονόματα κατά σειρά

νεοελλ.

1. το προσωπικό βιβλίο ή σημειωματάριο βαθμολογίας τού δάσκαλου ή τού καθηγητή με τα ονοματεπώνυμα τών μαθητών σε αλφαβητική σειρά

2. φρ. α) «εκλογικός κατάλογος» — κατάλογος, πίνακας με τα ονοματεπώνυμα τών εκλογέων εκλογικού τμήματος ή περιφέρειας σε αλφαβητική σειρά

β) «κατάλογος εκλογίμων» — κατάλογος με τα ονόματα αυτών που έχουν τα νόμιμα ή τα κανονικά προσόντα για να αναδειχθούν κατόπιν εκλογής σε κάποιο αξίωμα

μσν.

1. ερωτικό στιχούργημα, καταλόγι

2. η φήμη ενός προσώπου

3. το σύνολο εκείνων τών οποίων τα ονόματα έχουν καταγραφεί σε κατάλογο

4. φρ. «κατάλογος ἱερός» — ο κλήρος, το ιερατείο

αρχ.

1. η καταγραφή τών ονομάτων τών πολιτών που ήταν υποχρεωμένοι να εκπληρώσουν τη στρατιωτική θητεία ή να αναλάβουν άλλη δημόσια υπηρεσία

2. φρ. α) «κατάλογος νεῶν»

i) η μακρά περιγραφή, καταγραφή τών στρατευμάτων τών Αχαιών που έλαβαν μέρος στην εκστρατεία τής Τροίας, στη δεύτερη ραψωδία τής Ιλιάδος

ii) μακρά, ανιαρή περιγραφή ή διήγηση

β) «γυναικῶν κατάλογος» — ποίημα τού Ησιόδου, «αἱ Ἠοῑαι»

γ) «ὁπλῑται ἐκ τοῡ καταλόγου» — οπλίτες τών οποίων τα ονόματα υπάρχουν στον κατάλογο στρατολογίας

δ) «οἱ ἔξω τοῡ καταλόγου» ή «οἱ ὑπὲρ τὸν κατάλογον» — όσοι έχουν περάσει πλέον τη στρατεύσιμη ηλικία

ε) «καταλόγους ποιοῡμαι» ή «εἰς κατάλογον καταλέγω» — συντάσσω καταλόγους για τη στρατιωτική θητεία, στρατολογώ

στ) «καταλόγοις χρηστοῑς ἐκκριθέν» — για επίλεκτη στρατιωτική μονάδα

ζ) «τὸν κατάλογον ἀποδιδράσκω» — αποφεύγω από δειλία τη στράτευση

η) «κατάλογοι Βουλᾱς» — οι επίτροποι τής Βουλής τής Επιδαύρου, υπεύθυνοι για τον έλεγχο τών εισπράξεων και τών δαπανών.

[ΕΤΥΜΟΛ. < κατ(α)-* + -λογος (< λόγος < λέγω), πρβλ. διά-λογος, σύλ-λογος].